HITZ EGIN DEZAGUN EGURALDIAZ!
Atal honetan eguraldia adierazteko erabili
ohi diren forma eta esapideak aztertuko ditugu. Lehenengo eta behin, aipatu behar da
euskaraz, gaztelaniaz ez bezala, denbora kronologikoa (denbora) eta atmosferikoa
(eguraldia) hitz desberdinez adierazten direla.
Eguraldia adierazteko dauden formen artean EGIN aditzaren
bidez osatutakoa erabilienetarikoa da. Hona hemen fenomeno atmosferikorik ohikoenak:
 | Euria egin |
| Elurra egin |
| Txingorra egin |
| Kazkabarra egin |
| Zirimiria egin |
| Haizea egin |
|
| Hotz egin |
| Bero egin |
| Fresko egin |
| Sargori egin |
| Izotza egin |
| Jela egin |
|
Oro har eta salbuespenak salbuespen (Adib.: sargori),
eguraldia adierazteko erabiltzen diren aditz-lokuzioetan, fenomeno atmosferikoa adierazten
duen hitza izena denean (euria, elurra, izotza…), badirudi artikuluarekin (-A)
erabili ohi dela; aditzondoa denean (bero, hotz…), ordea normalean ez du artikulurik
hartzen. Adibidez:
| Bihar euria egingo du |
| Une honetan zirimiria egiten du |
| Bihar hotz egingo du |
Ezezko perpausetan –(r)ik (partitiboa) erabili ohi da.
Adibidez:
| Uda osoan ez du euririk egin |
| Ez du batere hotzik egiten, ezta? |
Nola esaten da euskaraz "está lloviendo"?
Ikus ditzagun adibide batzuk:
| Hartu euritakoa, euria ari du eta |
| Bart izotza aritu du (egin du) |
| Euria gogotik bota du |
| Geroxeago joango gara, orain euria da eta |
| Euria dakarrela ematen du |
| Arropa sartzen lagundu, euria hasi du eta |
| Atertu egin du, goazen etxera |
| Atertzen ari du. Laster irtengo da eguzkia |
URTZI, ORTZI, OSTE
Aurreko esaldietan guztiz logikoak ez
diruditen zenbait esapide berezi ikusi ditugu. Izan ere, ez dirudi oso logikoa "euria
ari da, euria dator, euria hasi da…formen ordez, euria ari du, euria dakar, euria
hasi du…eta antzeko formak erabiltzeak. Nondik sortu dira esapide berezi hauek?
Esapide hauen azpian munduaren kontzepzio
animista oso bat dago, gaur egungo ikusmoldeetatik erabat desberdina dena.
Euskaldunontzat, antzina, natura izaki bizia zen, eta gauzak ez ziren berez gertatzen.
Naturaren gertaera bakoitzaren atzean indar berezi bat ikusten zen, jainkoa dei genezakeen
izaki antzeko zerbait. Mundua ikusteko modu hau antzekoa izan da kultura gehienetan.
Munduaren ikusmolde honen argitan, euria ez
da berez jausten, norbaitek botatzen du euria (bota); ekaitza ez dator, norbaitek ekartzen
du (ekarri); elurra ez da erortzen, norbaitek egiten du (egin); eta abar. Hau dela eta NOR
motako adizkien ordez, NORK motakoak erabiltzen dira. Adibidez: euria ari du, euria hasi
du, atertu du, euria dakar…
Fenomeno atmosferiko hauen guztien atzean
indar edo izaki eragile bat dago euskaldunontzat: URTZI (ORTZE,OSTE), zeruetako eta
trumoiaren jainkoa, zeruko argiaren pertsonifikazioa. Hortik eratortzen dira honako
hitzok, besteak beste:
| Ostadar (Osteren adarra :arco iris) |
| Oskarbi (Oste garbia: cielo raso) |
| Oskorri (Oste gorri: aurora, crepúsculo, cielo rojo) |
| Ostarte (argiunea zeruan: claro entre nubes) |
|
| Ostertz (horizontea) |
| Ostegun (Oste edo Ortziren eguna) |
| Ostiral |
| Ostots (trumoia) |
|
Natura eta ikuspegi animista hau, fenomeno
atmosferikoez gain, beste zenbait kasutan ere isladatzen da:
| Loak hartu nau |
| Etxea suak hartu du |
| Beroak nago |
| Hotzak nago |
| Mikel ibaiak hil zuen |
| Egun on! Halan ekarri! |